Radio Makalu 102.1 MHz

यसलाई प्रस्ट्याउन अर्थ राजनीतिको सम्बन्धबारे जान्नुपर्ने हुन्छ । के हुन्छ भने एकात्मक राज्य व्यवस्थाको सामन्तवादमा भूमिपतिहरुको भूमिका हुन्थ्यो । जुन भनेको कार्की परिवार हो । त्यस्तै धर्माधिकारीहरुको पनि भूमिका हुने गर्दथ्यो । धर्माधिकारीहरुले नै ज्ञानको व्यापार गर्ने गर्थे । यो भनेको दीक्षित परिवार हो । जग्गाको आधारमा शक्ति हासिल गर्ने भूमिपति र ज्ञानको व्यापार गर्दै शक्ति हासिल गर्ने धर्माधिकारीबीच कहिलै पनि एकै किसिमको मिलती हुँदैनथ्यो । मालिकहरुले दुवैलाई लडाएर आफ्नो फाइदा लिने गर्दथे । त्यो तुस कालान्तरसम्म पनि बाँकी रहन्छ ।


लोकमानले यहाँको अर्थराजनीतिमा आएको परिवर्तनलाई ठीक ढङ्गले ठम्याउन सकेनन् । जसको परिणाम ज्ञानका उद्यमीहरुले उनलाई राक्षस बनाउन खर्च गरे । तत्कालीन परम्परागत द्वन्द्व अहिले पनि त्यही रुपमा ज्ञान र सम्पत्तिबीच चलिआएको छ, यो नयाँ होइन ।

तर यी दुईबीच एउटा के कुराको समानता हुन्थ्यो भने दुवैको अन्तर्राष्ट्रिय सम्पर्क हुँदैनथ्यो । किनभने एकात्मक शासन व्यवस्थामा अन्तर्राष्ट्रिय सम्पर्क शासकको मात्र हुन्थ्यो । तर अहिले बदलिएको अर्थराजनीतिमा सामन्तवादको ठाउँ दलाल पुँजीवादले लियो । हाम्रोमा हुने भनेको दलाली हो । किनभने यहाँ खासै उद्यम छैनन् । उद्यममा भएका सबैलाई जोड्ने हो भने पनि यसले गैससले जति रोजगारी पनि सिर्जना गर्दैनन् । दलाल अर्थतन्त्रमा के भइदियो भने भूमिपतिहरुको शक्ति कम भयो र ज्ञानको व्यापार गर्नेहरुको शक्ति ठूलो भइदियो । किनभने उनको अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध पनि फैलियो । यहीँनेर लोकमानको हिसाब किताब अलिक गलत हुन पुगेजस्तो देखियो । उनले के भन्ठाने भने यो सामन्तवादी व्यवस्था नै हो ।

अहिले पनि भूमाधिपतिको शक्ति धर्माधिपतिहरुको शक्तिभन्दा बढी हुन्छ । आफ्नो वजनभन्दा ठूलो प्रतिद्वन्द्वी छाने । उनले के बिर्से भने अब यहाँ सामन्तवादी व्यवस्था रहेन र पूरै अर्थतन्त्र दलाल अर्थतन्त्रमा परिणत भइसक्यो । दलाल अर्थतन्त्रमा कि त ठूला व्यापारीहरुसँग शक्ति हुन्छ कि तीनका लागि ज्ञान उत्पान गर्ने मिडिया, बुद्धिजीवी, धर्मको व्यापार गर्ने व्यक्तिहरुसँग हुन्छ । पहिलेको शक्तिको स्वरुप फेरिएर आजका यी शक्तिहरु पहिलेका भूस्वामी जत्तिकै शक्तिशाली भइसकेका छन् । त्यसैले लोकमानले यहाँको अर्थराजनीतिमा आएको परिवर्तनलाई ठीक ढङ्गले ठम्याउन सकेनन् । जसको परिणाम ज्ञानका उद्यमीहरुले उनलाई राक्षस बनाउन खर्च गरे । तत्कालीन परम्परागत द्वन्द्व अहिले पनि त्यही रुपमा ज्ञान र सम्पत्तिबीच चलिआएको छ, यो नयाँ होइन ।यो समग्र उपक्रममा अदालतको भूमिका कस्तो पाउनुभएको छ ?

स्थायी सत्ताका विभिन्न संयन्त्रहरुमध्ये एउटा अदालत हो । अर्को प्रशासन, व्यवस्थापिका र कार्यपालिकाको दुईवटा अङ्ग । एउटा राजनीतिक समूह र दोस्रो संवैधानिक अङ्ग । एकतन्त्रीय शासन प्रणालीमा तानाशाह नै भए पनि यी सबै अङ्गहरुको अन्तरसम्बन्ध सजिलो हुन्छ र थियो । किनभने सबैको डोरी शासकले आफ्नो हातमा राखेको हुन्छ । राजा नभएपछि एक आपसको सन्तुलनले काम गर्ने हो । सन्तुलनको सिद्धान्तले अन्य समयमा राम्रो काम गरे पनि एउटा व्यवस्थाबाट अर्को व्यवस्थामा फड्को मार्ने बेलामा यसले सही ढङ्गले काम गर्न सक्दैन । जस्तै नेपालमा पहिलो संविधानसभा सकिएको बेलासम्म गिरोहतन्त्र थियो । स्थायी सत्तालाई गिरोहतन्त्रले हाम्रो निरन्तरता कायम रहन दिँदैन भन्ने कुरा लागेर भत्काएको हो ।

गिरोहतन्त्रलाई भत्काएर अहिले हामी लुटतन्त्रतर्फ जाँदैछौँ । यस्तो अवस्था सजिलै पार गर्न सहज छैन । यसबीचमा अलिक अराजकता जस्तो भइदिन्छ । जतिबेला रेग्मी सरकार बनयो र लोकमानको नियुक्ति जसरी भयो त्यो अराजक तरिकाबाट भएको हो । त्यो कुनै संविधान, नियम, कानुन अनुसार भएको होइन । त्यस दृष्टिकोणबाट भन्ने हो भने लोकमानलाई कसरी संसदले महाभियोग लगाउने ? संसदले सुनुवाइ नै गरेको छैन । संसदले नियुक्त नै गरेको होइन । जसले नियुक्त गर्छ त्यसलै महाअभियोग लगाउने हो । सुनवाइ नै नगरेको, नियुक्ति समर्थन नै नगरेकालाई महाअभियोग कसरी लगाउने ? कुरा के हो भने यहाँ अराजकता छ ।

अराजकताको बेलामा स्थायी सत्ताका अवयवहरु तुलनात्मक रुपमा शक्ति तौलेर जता तुला भारी हुन्छ, त्यसकै पक्षमा आफूलाई उभ्याउने गर्दछन् । अदालतले शायद यो तुलनात्मक शक्ति हेर्यो । त्यसै पनि पहिलो संविधानसभा विघटनपछि यता केही पनि काम कानुनसम्मत भएको छैन । सबै काम आफ्नै तालले भएको छ । भन्दाखेरी त कानुनलाई जसरी अर्थाए पनि भो । शक्तिमानले कानुनलाई अर्थाउने हो । रामायणको एउटा पङ्क्ति छ– ‘सक्नेको कुनै पनि दोष हुँदैन ।’ अदालतले पनि सक्ने थियो दोष नहुने काम गरिदियो । तर तुलनात्मक शक्तिको आँकलन गरेर बलियो हुन सक्नेको पक्षमा ।भारतमा मोदीको विरोध गर्नेलाई पाकिस्तान समर्थक भने जस्तै नेपालमा लोकमानको विरोध नगर्नेलाई भ्रष्टाचार र भारतको समर्थक भनेर अथ्र्याइन्छ । के यो सही हो ?

यो अलिक जटिल प्रश्न हो । किनभने यसको मनोवैज्ञानिक कारण सबैभन्दा महत्वपूर्ण छ, जुन सामान्यतया हामी चर्चामा ल्याउन चाहँदैनौं । मनोवैज्ञानिक कारणका दुईटा पाटा छन् । पहिलो– सामान्यतः संसारका जुनसुकै भूपरिवेष्ठित देशहरु डरमा बाँचिरहेका हुन्छन् । किनभने निस्कने ठाउँ कतै हुँदैन । त्यसमा पनि तीन तिरबाट एउटै देशले घेरिएको र अर्कोतर्फ हिमाल भएको चार तिरबाटै घेरिएको नेपाल नै एउटा कुवाजस्तो छ । त्यहाँको सामान्य मनोदशा पर्खाल बाहिर संसार नै छैन र जे छ यहीँ छ भने जस्तो हुन्छ । कुवाको भ्यागुतो भन्ने चलन छ नि । समग्र नेपालको सन्दर्भमा नै यो कुरा भनिएको हो । यो कुरा काठमाडौंको सन्दर्भमा पनि लागू हुन्छ । काठमाडौं कुवाभित्रको पनि कुवा हो ।


उचालिने भनेको जो नजिक हुन्छ, त्यसैसँग हो । त्यसैले भारत विरोधी भावनासँग यहाँको राष्ट्रवाद जोडिन्छ । यस सँगसँगै एउटा राजनीतिक कारणसमेत छ । त्यो भनेको अहिलेको जुन सत्ता छ, त्यो सत्ता भारतसँग जोडिएको जस्तो देखिएको छ । किनभने यसअघिको ओली सरकारले आफूलाई भारतविरोधी भनेर प्रस्तुत गरेको थियो । भनेपछि निशाना लोकमान हो तर विरोध सरकारको पनि गर्न पाइयो । एउटा तिरले दुई निसाना साँध्न पाएपछि राजनीतिमा त्योभन्दा के चाहियो ?

दोस्रो– यहाँ ईष्र्या र डाहाले पनि भूमिका खेल्ने गर्छ । भारतसँग सम्बन्ध हुनेहरुले राम्रो गरेका छन्, जुन स्वभाविक हो । भलै त्यो जङ्गबहादुर राणाको सन्दर्भमा होस अथवा भीमसेन थापाको सन्दर्भमा । जङ्गबहादुरले इस्टइन्डिया कम्पनीको दलाली गर्न तयार हुँदाको परिणाम १०४ वर्ष शासन चलाए उता भीमसेन थापाले इस्टइन्डिया कम्पनीसँग जोडिएर काम गर्न नमानेका कारण सेरिए । राजाको सम्बन्धमा पनि त्यस्तै छ । जुनबेला भारतसँग राम्रो रह्यो शासन चल्यो, जुन बेला भारतसँग बिग्रियो चलेन । त्यहाँ डाहाको अंश गासिन पुग्छ । त्यस्तै डरको अलिकति अंश भनेको हामीमाथि नै भारतको सत्ता लागि पर्ला कि भन्ने ।


त्यसैमा लोभको पनि अलिकति अंश छ । भारतको अलिकति विरोध गर्यो भने हामी उसको नजिक पुग्छौँ कि भन्ने । यी सबै मनोवैज्ञानिक कारणहरु हुन् । अर्को व्यावहारिक कारण के छ भने जुन देशमा गर्व गर्न मिल्ने केही हुँदैन, त्यहाँ के कुराले मान्छेलाई उत्तेजित बनाउने भन्दा त्यो राष्ट्रवाद मात्र हो । हाम्रो अर्थतन्त्र, कूटनीति, खत्तम हुन्छ भनौँ भने हाम्रो अर्थतन्त्र र कूटनीति नै छैन । हाम्रो समाजिक सुव्यवस्था खलबलिन्छ भनौँ भने हाम्रो सामाजिक सुव्यवस्था सोपानतन्त्रमा चलेको छ । भनेपछि के कुराले मान्छेलाई उत्तेजित पार्ने त ? त्यो राष्ट्रवाद नै हो । राष्ट्रवादको नाममा अमेरिका, रुस र चीनको विरोध गरौँ भने कोही पनि उचालिँदैन ।

उचालिने भनेको जो नजिक हुन्छ, त्यसैसँग हो । त्यसैले भारत विरोधी भावनासँग यहाँको राष्ट्रवाद जोडिन्छ । यस सँगसँगै एउटा राजनीतिक कारणसमेत छ । त्यो भनेको अहिलेको जुन सत्ता छ, त्यो सत्ता भारतसँग जोडिएको जस्तो देखिएको छ । किनभने यसअघिको ओली सरकारले आफूलाई भारतविरोधी भनेर प्रस्तुत गरेको थियो । भनेपछि निशाना लोकमान हो तर विरोध सरकारको पनि गर्न पाइयो । एउटा तिरले दुई निसाना साँध्न पाएपछि राजनीतिमा त्योभन्दा के चाहियो ? महाअभियोगको कुरा उठाउने डाक्टर केसी हुन् । म फेरि यो दोष गोविन्द केसीलाई नदिएर जुन किसिमको वातावरण सिर्जना गरिएको छ, त्यो वातावरणको भाषालाई गोविन्द केसीले वाणी मात्र दिएका हुन् भन्न चाहन्छु ।हाम्रा अन्य राजनीतिक एजेन्डाहरुलाई थाँती राखेर जसरी राजनीति लोकमान केन्द्रित भएको छ, के उनलाई महाअभियोग लगाई हटाइएपछि के हाम्रा सारा मुद्दा समाधान भएर जान्छन् र ? कसरी महशुस गराउन खोजिएको छ ।

जनताको समस्या समाधान गर्ने विषयसँग यो विषय जोडिएकै छैन । लुटतन्त्रमा विभिन्न आर्थिक समूहका प्रतिस्पर्धात्मक स्वार्थहरु हुन्छन् । उदाहरणका रुपमा नेपाल वायु सेवा निगमले जाहाज किन्ने भयो । जाहाज नेपालमा त बन्दैन । नयाँ फ्याक्ट्रीबाटै किन्ने अथवा नयाँ जस्तै केही पुरानो एजेन्टहरुबाट किन्ने भन्ने प्रतिस्पर्धा होला । अब हजारौं करोडको खेलमा त्यहाँ दलाली त हुन्छ । त्यहाँ एउटा मात्र समूह छैन । राजतन्त्रको बेलामा के हुन्थ्यो भने सबै कुरा दरबारबाट नियन्त्रण हुन्थ्यो । अरुले जुठन पाउने गर्दथे । तर राजा हटेपछि यहाँ खेल विभिन्न ठूलो समूहमा हुन्छ । अनि एउटा पक्ष बलियो हुनु भनेको अर्को पक्ष कमजोर हुनु हो । अनि दुवै लड्छन् ।

त्यस्तै सेनाले हातहतियार, हेलिकप्टर किन्नेदेखि शिक्षा, स्वास्थ्य, खाद्यान्नको समेत व्यापार हुन्छ, त्यसमा फेरी अर्को करोडौंको खेल हुन्छ । त्यसमा एउटा मात्रै स्वार्थ समूह सक्रिय नभएर अनेकौँ स्वार्थ समूहहरु सक्रिय हुन्छन् । लोकमानलाई के थियो भने सबैलाई खेलाएर म बलियो हुन्छु भन्ने भयो । यता सरकारमा हुनेहरुलाई राजाको ठाउँ हामीले लिएका हौँ, हाम्रो कुरा लागू हुनु पर्यो भन्ने भयो । विरोधी दलमा हुनेहरुले हाम्रो पनि भागबन्डा हुनुपर्छ भने किनभने संसदीय व्यवस्थामा प्रमुखप्रतिपक्षी दल राज्यसत्ताकै अङ्ग हुन्छ । ती सबैलाई चलाउने लुटतन्त्रका मूल मान्छेलाई के लाग्यो भने अब यो भागबन्डा धेरै भयो, प्रतिस्पर्धा हुने ठाउँमा प्रतिस्पर्धा गरौँ, नसक्ने ठाउँमा मिलेर जाऊँ ।

तर लोकमानले त्यो पनि हुन दिएनन् । त्यसैले यसलाई हटाइदिएपछि हाम्रो लुटतन्त्र बलियो हुन्छ कि भनेर यो सबै गरिएको हो । लोकमान हट्नु अथवा नहट्नुमा नेपालका समस्याहरुको केही लिनुदिनु छैन । यी भनेका असम्बन्धित कुराहरु हुन् । लोकमानको भूत कस्तो हो भने मिथिला क्षेत्रमा सामाचखेवा भन्ने दिदीबैनीहरुले शरद ऋतुमा एउटा खेल खेल्छन् । त्यसको समापनको दिन चुगुला भन्ने एक जना पात्र खडा गरेर त्यसको जुँगामा आगो लगाउँदै, थुक्दै त्यो माटोको भाँडोलाई फुटाइन्छ । यति गर्नुको सामाजिक अर्थ के हो भने अब हाम्रा सबै सङ्कट अर्को सामाचखेवासम्मलाई समाप्त भए । अब अर्को वर्ष अर्को चुगुला बनाए पुग्छ भनेजस्तै अहिलेको नेपालको स्थायी सत्ताका लागि लोकमान एउटा चुगुलाजस्तै खडा गरिएको हो ।

बाबु यो कुरा सबै मैले बुझिसकेको छु । बाबुले उत्तर दिनुभएन । तपाईको भगवान प्रति विश्वास छ ? तुरुन्तै जवाफ फर्काउन सकिनँ । एकै छिनको मौनता पछि मैले भने “अँ छ ” उहाँ मुसुक्क हाँस्नुभयो । सायद उहाँको भगवान प्रतिको विश्वास मेरो उत्तरले झन् मजवुत बन्यो । दुई दिनपछि खवर पाए उहाँ वित्नुभएछ । मैले त्यति बेला उहाँको विश्वासलाई थप मजवुत बनाउन भगवान मा विश्वास गर्छु भनेको थिएँ । यथार्थमा मैले भगवानमा विश्वास राख्दीनँ, राख्छु केवल आस्था मात्र । किनकी विशवासमा विश्वासघात पनि हुन सक्छ, आस्थामा त्यो हुँदैन ।

भगवानलाई कसैले भेट्न सकेको छैन, किनकी भगवान खोजेर भेटिने चिज होइन । भगवान त आफु भित्र हुन्छ । आफूभित्र रहेको भगवानलाई बाहिर खोच्दा भेटाउने कुरै भएन । भगवानले मेरो रोग निको पारिदिन्छन भन्नु भनेको आफु भित्रको शक्तिले निको पार्छन् भन्नु हो । आफूभित्रको शक्ति अर्थात रोगसँग लड्ने क्षमता, धैर्यता र विश्वास । जव यी गुणहरु मान्छेमा घट्छन् र औषधीले काम गर्न छोड्छ । बिरामीको मृत्यु हुन्छ ।-स्वास्थ्य खबरपत्रिका